فرهنگ مدرسه                 

درس پژوهي

تدريس پ‍‍ژوهي يا پژوهش در كلاس

دكتر ابوالفضل بختياري

عضو هيئت علمي سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي

كبري مصدقي نيك

مدرس دانشگاه و دبير آموزش و پرورش منطقه 1 تهران

در درس پژوهي (تدريس پ‍‍ژوهي) معلم به بازانديشي عمل طراحي ، تدوين ، تدريس ، ارزيابي و تأمل درباره ياددهي – يادگيري مي پردازد. پژوهش در كلاس درس و پژوهش مشاركتي معلمان در مدرسه و كلاس درس رويكرد نسبتاً جديدي است كه در چند سال اخير مشتركا ً سركار آراني در ايران ،‌و يوشيدا در ژاپن مطرح كرده اند و كم كم دارد جاي خود را در مدارس و مراكز آموزشي كشور باز مي كند. در نوشتار پيشين ( رشد آموزش متوسطه ، شماره 107) نگارندگان اين مبحث را شرح دادند و در اين مقاله به تأثير درس پژوهي بر پرورش حرفه اي كارگزاران آموزشي پرداخته اند . درس پ‍‍ژوهي نوعي پژوهش است كه معلم و دبيردر كلاس درس خود يا در كلاس درس همكارش ( همتايش ) انجام مي دهد تا از نتيجه آن براي بهبود نحوه كار خود و همكارانش و ارتقاي سطح يادگيري دانش آموزان استفاده شود.

اجراي درس پژوهي

تأثير درس پژوهي بر توسعه حرفه اي معلمان ، و نيز بريادگيري معلمان و دانش آموزان مورد توجه قرار گرفته است . درس پژوهي ، يك حلقه پژوهشي است كه در آن معلمان به صورت گروهي درباره موضوعات برنامه درسي به تفكر ، تأمل و پژوهش مي پردازند . آنها ابتدا به تبيين مسئله اي مي پردازند كه فعاليت گروه درس پژوهي را بر انگيخته است و آن را هدايت خواهد كرد. مساله مي تواند يك سوال عمومي ( براي مثال برانگيختن علاقه دانش آموزان به رياضي ) يا يك سوال جزئي ( براي مثال ، بهبود فهم دانش آموزان در مورد چكونگي جمع كردن كسرهايي با مخرج هاي نامساوي ) باشد . سپس گروه به مسئله شكل مي دهد و بر آن تمركز مي كند ، به نحوي كه بتواند در يك جلسه خاص كلاسي آن را مطرح كند.

معمولاً معلمان مسئله اي را انتخاب مي كنند كه از فعاليتهاي خود به دست آورده اند يا براي دانش آموزان دشواري هايي ايجاد كرده است . هنگامي كه يك هدف يادگيري انتخاب شد، معلمان براي برنامه ريزي و طراحي درس تشكيل جلسه مي دهند. اگر چه در نهايت يك معلم ،‌درس را به عنوان بخشي از فرايند تحقيق ، تدريس خواهد كرد ، ولي طرح درس محصول گروه تلقي مي شود. در اينجا هدف نه تنها توليد طرح درسي اثربخش ، بلكه درك چگونگي و چرايي كاركرد طرح درس براي افزايش فهم مطالب در ميان دانش آموزان است . غالباً بهانه اوليه اي كه گروه توليد مي كند ، درجلسه اي براي همه معلمان مدرسه طرح مي شود تا به نقد در آيد .براي تدريس ، تاريخي معين مي شود. معلمان گروه هر كدام نقشي را بر عهده مي گيرندو زمينه هاي لازم را براي ارجاي موفق درس در شرايط واقعي بررسي مي كنند . هنگام شروع تدريس ، معلمان در انتهاي كلاس مي ايستند يا مي نشينند . ولي زماني كه از دانش آموزان خواسته مي شود سرجاي خود تمرين كنند ، معلمان ناظر قدم مي زنند ، كار دانش آموزان را مشاهده مي كنند و همچنان كه درس ادامه مي يابد ، از فعاليت دانش آموزان يادداشت بر مي دارند . گاهي به منظور تجزيه و تحليل درس و بحث درباره آن در زماني ديگر فيلم برداي مي شود. سپس معلمان طي يك جلسه به نقد كار مشترك خود مي پردازند . در اين جلسه ، معمولاً به معلمي كه درس داده است اجازه داده مي شود اول از همه صحبت كند و نظر خود را درباره چگونگي اجراي تدريس و مسائل عمده آن اظهار دارد . سپس معلمان ديگر گروه معمولاً از ديدگاه انتقادي درباره قسمت هايي از درس كه به نظر آنها مشكل داشته است ، صحبت مي كنند . تمركز بر درس است ، نه معلمي كه آن را آموزش داده است . هرچه باشد ، طرح درس محصولي گروهي است و همه اعضاي گروه در مورد نتيجه برنامه خود احساس مسئوليت مي كنند . در واقع آنها از خود انتقاد مي كنند. چنين كاري نه يك ارزيابي شخصي ، بلكه فعاليتي است كه بهبود فردي منجر مي شود و از همين رو حائز اهميت است . معلمان گروه درس پژوهي با توجه به مشاهدات و بازخوردها در درس تجديد نظر مي كنند. آنها ممكن است مواد آموزشي ، فعاليت ها ، سوالها و مسائل طرح شده يا همه اين موارد را تغيير دهند ، يا اصلاح كنند. تأكيد آن ها غالباً بر تغيير مواردي است كه در جريان كلاس درس شواهد دقيقي مبني بر ضرورت تغيير آنها يافته اند .

زماني كه طرح درس تجديد نظر شده آماده شد ، درس در كلاسي متفاوت تدريس مي شود . گاهي معلم درس همان معلم قبلي است ،‌ولي در بيشتر موارد معلم ديگري از گروه ، تدريس را بر عهده مي گيرد .

يكي از ويژگيهاي اين مرحله آن است كه همه اعضاي شوراي معلمان براي شركت در تدريس پژوهي به كلاس دعوت مي شوند . گاهي هم يك فرد متخصص از خارج از مدرسه براي شركت  در اين جلسه دعوت مي شود. معلمان و ناظران درس را نقد و تغييراتي پيشنهاد مي كنند. هنگام بحث درباره درس ،‌نه تنها به يادگيري و فهم دانش آموزان توجه مي شود بلكه آن دسته از مسائل عمومي نيز كه به وسيله فرضيه هاي اصلي درس پژوهي بيان شده اند ،‌موردتوجه قرار مي گيرند و بالاخره درباره اينكه چه چيزي از درس و اجراي آن آموخته شده است ، صحبت به ميان مي آيد . در پايان درسي كه معلم ها روي آن بحث كرده اند و خلاصه همه جلسات ، در كتابچه اي جمع آوري و منتشر مي شود تا معلمان ديگر نيز از آن آگاهي يابند . ( يوشيدا، 1999؛استيگلرو هيبرت، 1999؛فرناندزو يوشيدا ، 2004؛ بختياري ، مصدقي نيك ، 1392؛ خاكباز و سركار آراني ، 1387).

• چند توصيه

براي كاستن از برخي مشكلات و رفع بعضي موانع توصيه مي شود :

• برنامه هاي مربوط به افزايش علاقه معلم به تدريس پژوهي ، به طور مشاركتي اجرا شوند.
• گروه هاي درس پژوهي در ابعاد كوچك تشكيل شوند.
• از مدير ، معلمان ديگر و والدين دانش آموزان براي شركت در كلاس درس دعوت به عمل آيد
• ارزشيابي توصيفي به جاي « نمره محوري» به كار گرفته شود.
• مديران به تقويت تدريس پژوهي و پژوهش مشاركتي در كلاسهاي درس ترغيب شوند..
• كلاسهاي ضمن خدمت با تمركز بيشتر بر مشاركت ، ارتقاي دانش حرفه اي و خود ارزيابي برگزار شوند.
• مدرسه اي تدارك شود كه در آن دانش آموزان براي يادگيري به كلاس درس مي روند، معلمان با آسودگي خيال براي بهبود يادگيري دانش آموزان بكوشند ، مديران فرصتي پديد آورند تا معلمان ، دانش آموزان و والدين به تعامل بپردازند ، و والدين خود را از نظام مدرسه جدا ندانند( سركار آراني ، 1387؛ بختياري ، 1387؛ حبيب زاده و خاكباز ، 1387).
• ارتقاي توانايي حرفه اي معلمان

تدريس  پژوهي يا درس پژوهي الگويي براي بهسازي توانايي حرفه اي  معلمان و روشي براي توليد دانش حرفه اي در مدرسه است .به معلمان فرصت مي دهد روابط خود را با يكديگر و با دانش آموزان بهبود بخشند و به همكاري با همتايان ( همكاران ) و پژوهشگران آموزشي براي حمايت نظام مند ( سيستماتيك ) از تفكر انتقادي ، بازبيني و بازانديشي در انديشه و عمل آموزشي تشويق شوند. درس پژوهي بيش از نگاه سنتي به ارزيابي عملكرد معلمان ، بر فرايند آموزش و يادگيري ، و طراحي و سازمان دهي گفتمان اثر بخش در كلاس درس براي بهسازي آموزش متمركز است . در اين فرايند بيشتر توجه و علاقه به نياز و عملكرد دانش آموزان در كلاس درس معطوف مي شود.معلمان هم « كارگزار آموزشي » و هم «پژوهشگر آموزشي» هستند و خود را به منزله يادگيرنده مداوم ، پژوهشگر و تصميم گير باور دارند.

افزون بر این ، معلمان از طریق گسترش ارتباطات کلامی در کلاس درس و تمرین نحوه طراحی و سازمان دهی آن ، برگسترش یادگیری مشارکتی در کلاس درس  و حمایت از آن تأکید می کنند. بنابراین  ، چالش اصلی برای کارگزاران آموزشی در به کارگیری الگوی درس پژوهی به منظور بهسازی آموزش ، ترویج فرهنگ گفت و گو ، مشارکت مسئولانه در طراحی ، اجرا و باز اندیشی در روشهای تدریس ، و خلق گفتمان های معطوف به حل مسئله در مدرسه و کلاس درس است . بیش از یک دهه است که درس پژوهی به مثابه الگویی اثربخش برای بهسازی تدریس و آموزش در کشورهای گوناگون جهان مانند ایران ترویج می شود.

شما می توانید راهبردهای زیر را برای استفاده بهتر از درس پژوهی به کار گیرید :

1-فرصتهای گفت و گو و گردهمایی در محیط های غیررسمی را بیش از پیش برای معلمان فراهم آورید.

2-برای سهیم شدن معلمان در ایده ها و تجربه های یکدیگر، شبکه های ارتباطی اثربخشی سازمان دهی کنید.

3- نقش هریک از شرکت کنندگان را در نشست های آموزشی ، حرفه ای و پژوهش ( به ویژه اموری که ماانند درس پژوهی ماهیت مشارکتی دارند ) به روشنی معین کنید.

4- از زبانی مشترک برای تبیین ایده های یکدیگر بهره بگیرید و صبر کنید تا فهم گروهی از آنچه بیان می شود ، شکل گیرد.

5-به فرایندها و پیامدهای ( نتایج عینی ) برنامه های نوسازی آموزش به صورت هماهنگ و موزون توجه نشان دهید.

6- زمینه ها ، اهداف و برنامه های کار مشترک را به روشنی بیان کنید.

7- برای توانمند سازی معلمان ، در جستجوی چشم اندازها ، ارزشهای مشترک و ایده های قابل انتقال به فرایندهای آموزش و یادگیری باشد .

8- برای ترویج فرهنگ تعامل، گفت و گو و مشارکت ، به شیوه های نو مانند کاهش سلسله مراتب سازمانی برای سازمان دهی امور بیندیشید .

9- توجه کنید که بهسازی مستمر آموزش به ترویج الگوهای اثربخش آموزشی نیازمند است .

10-خوب است بدانید که بهسازی آموزشی تنها به پرورش تواناییهای فردی معلم محدود نمی شود . تجدید نظر در روشهای تدریس و تأکید بیشتر بر روشهای آموزش و یادگیری گروهی و مشارکتی ضروری است .

به کارگیری این راهبردها به ترویج درس پژوهی در فرایند گسترش این ایده یاری می رساند که آموزش امری فرهنگی است . در نتیجه به معلمان ایران توصیه می شود ، به تدریج در های کلاس درس خود را به روی همکاران خود بگشایند و آنها را به مشاهده فرایند تدریس خود دعوت کنند . پس از تدریس هم با آنها درباره کلاس درس و روش تدریس خود گفتگو کنند و در تجربه های یکدیگر برای بهسازی تدریس سهیم شوند. در مرحله بعد ، طرح درس مشترکی طراحی کنند و با مشارکت فعال یکدیگر و همکاری پژوهشگران آموزشی در چرخه یادگیری فعالی ( بیان مسئله ، طراحی ، اجرا ، بازاندیشی و یادگیری ) قرار می گیرند که به بهسازی سناریوهای آموزشی کمک می کند.

پى نوشت

1.  درس پژوهى ـ مشهد: پژوهشكدة تعليم  وتربيت عباس زادگان. ادارة كل آموزش و پرورش.

منابع

1.     بختيــارى، ابوالفضــل (7831).  اقدام پژوهى و درس پژوهى  پژوهشنامة آموزشــى.

پژوهشگاه  آموزش وپرورش. تهران.

2.     بختيــارى، ابوالفضل و  مصدقى نيك، كبــري (2931). » درس پژوهـى: الگويى براى پرورش  حرفهاى معلمان«. رشد آموزش متوسطه. شمارة 701. دفتر انتشارات و تكنولوژى آموزشى. تهران. قابل دسترس در وبگاه: www.roshdmag.ir

3.     ســركارآرانى، م. ر (6831). » درس پژوهى«. رشــد مديريت مدرســه. شمارة 15. دفتر انتشارات كمك آموزشى. تهران.

4. (7831). » درس پژوهى«. رشــد مديريت مدرســه. شــمارة 25. دفتر انتشارات كمك آموزشى. تهران.

مجله رشد آموزش متوسطه اردیبهشت 1393 شماره 8

برگرفته از:دکتر ابوالفضل بختیاری(عضو هیئت علمی سازمان پژوهش وبرنامه ریزی اموزشی)

کبری مصدقی نیک(مدرس دانشگاه ودبیر آموزش وپرورش منطقه 1 تهران